نماز جمعه کلاس تربیت و تهذیب، ذکر و توجه به خدا، پیوند مخلوق با خالق، آرامش دلهای ناآرام، عبادت و تقوا و ایثار و معنویت است. نماز جمعه محل اجتماع خوبان امت، مستحکمترین سنگر دفاع از اسلام صحنه نمایش قدرت، عزت، افتخار و عظمت مسلمین، مایه یاس و ناامیدی کفار و منافقان، میدان دفاع از ارزشها وصف جدایی حاضران در صحنه از بی تفاوتان است.
نماز جمعه تحفه الهی به مردم شریف ایران، یادگار امام راحل(ره)، ثمره خون هزاران شهید، بویژه شهدای محراب، و دژ مستحکم نظام جمهوری اسلامی است. نمازجمعه منشا برکات فراوان خداوند بزرگ بر بندگان صالح است. پیوند معنوی باخداوند سبحان، وحدت و یکدلی، آگاهی از معارف اسلامی و رویدادهای اجتماعی سیاسی، جلب همکاری برای حل مشکلات مسلمانان و ... گوشه ای از آثار بی شمار این فریضه مهم است. با توجه به اهمیت این فریضه، بر همگان لازم است که در راه اشاعه فرهنگ آن و با شکوهتر برگزار کردنش، در حد توان، گام بردارند و دین خود را به آن ادا نمایند. این مقاله، ضمن اشاره به تاریخچه نماز جمعه، گوشه ای از دیدگاه معصومان(علیهم السلام ) درباره آن را بیان می کند.
نخستین نماز جمعه در اسلام در بعضی از روایات اسلامی آمده است که مسلمانان مدینه، پیش از هجرت با یکدیگر صحبت کردند و گفتند: یهود در یک روز هفته اجتماع می کنند (روز شنبه) و نصارا نیز روزی برای اجتماع دارند (یکشنبه) . خوب است مانیز روزی قرار دهیم، در آن روز جمع شویم، ذکر خدا گوییم و شکرش را به جای آوریم. آنها روز قبل از شنبه را، که در آن زمان «یوم العروبه » نامیده می شد،برگزیدند و به سراغ «اسعد بن زراره »، که یکی از بزرگان مدینه بود، رفتند. اونماز را، به صورت جماعت، با آنها به جای آورد و آنان را اندرز داد و آن روز،روز جمعه نامیده شد; زیرا اجتماع مسلمین بود.
اسعد دستور داد گوسفندی ذبح کردند و نهار و شام از همان یک گوسفند بود; چراکه تعداد مسلمانان بسیار کم بود ...
این نخستین جمعه ای بود که در اسلام گرامی داشته شد.
اولین نماز جمعه پیامبر(ص)
رسول خدا(ص) ظهر دوشنبه دوازدهم ربیع الاول به مدینه وارد شد. چهار روز در «قبا» ماند و مسجد قبا را بنیان نهاد.
سپس روز جمعه به سوی مدینه حرکت کرد. فاصله قبا تا مدینه بسیار کم بود وامروز قبا یکی از محله های مدینه شمرده می شود. پیامبر هنگام نماز جمعه به محله «بنی سالم » رسید، مراسم نماز جمعه را در آنجا بر پا داشت و بدین ترتیب اولین خطبه حضرت در مدینه تحقق یافت.
نماز جمعه در ایران
این سنت اسلامی قبل از انقلاب اسلامی در دوره صفویان، که نخستین حکومت مستقل و منظم شیعی است، از بیشترین رونق ظاهری برخوردار بود و دوعامل در رونق آن نقش داشت:
1- انتقاد کشور عثمانی
در سراسر کشور عثمانی نماز جمعه اقامه می شد. آنهاحکومت مستقل شیعی صفویان را مورد انتقاد قرار می دادند که چرا نماز جمعه درایران اقامه نمی شود.
2- توجه جدی فقیه بزرگ مرحوم محقق کرکی به نماز جمعه
این دو عامل باعث شد که نماز جمعه در دوره صفویان رونق پیدا کند.
شاهان صفوی خود اقدام به نصب امام جمعه می کردند. در همین دوره نهضت رساله نویسی درباره نماز جمعه آغاز شد و محقق کرکی، در دهه سوم قرن دهم هجری اولین رساله را نگاشت.
پس از صفویان، نماز جمعه اهمیت خود را از دست داد و این روند ادامه داشت تااینکه در دوره پهلوی نه تنها نماز جمعه به فراموشی سپرده شد، بلکه با آن به مخالفت برخاستند. با ظهور انقلاب اسلامی این سنت دیرپای محمدی احیا و جایگاه ویژه خود را پیدا کرد. اولین نماز جمعه به امامت آیه الله طالقانی در تهران اقامه شد.
اهمیت و آثار نماز جمعه
نماز جمعه آثار بی شماری در پی دارد. بخشی ازروایاتی که اهمیت و آثار این نماز را آشکار می سازد، چنین است:
1- نماز در روز جمعه پاداش مضاعف دارد:
پیامبر اکرم(ص) فرمود: دو رکعت نماز در روز جمعه بهتر از هزار رکعت در غیرجمعه است و یک ذکر و تسبیح در جمعه بهتر از هزار تسبیح در غیر آن است.
2- نماز جمعه کفاره گناهان دیگر روزهای هفته است:
ابی مالک اشعری نقل می کند که پیامبر(ص) فرمود: نماز جمعه کفاره گناهان میان این جمعه و جمعه قبل و سه روز پیش از آن است; زیرا خداوند فرمود: هر کس کارخیری انجام دهد پاداشش ده برابر خواهد بود; و نمازهای پنجگانه کفاره گناهانی است که در فاصله میان آنها انجام می گیرد، چرا که خداوند فرموده است: کارهای نیک گناهان را از میان می برد.
3- یک قدم به سوی نماز جمعه برابر با عمل بیست سال و پاداش یک نماز جمعه برابر با پاداش دویست سال عبادت است:
پیامبر اکرم(ص) فرمود: نماز جمعه تا نماز جمعه دیگر و نمازهای پنجگانه، کفاره گناهان میان جمعه هاست تا وقتی که شخص از گناهان کبیره دوری کند.
غسل روز جمعه کفاره گناه است و هر گامی که به سوی نماز جمعه برداشته می شود،با عمل بیست سال برابر است و چون مومن از نماز جمعه فارغ شود، به پاداش عبادت دویست سال دست می یابد.
4- فرشتگان برای نمازگزاران جمعه طلب آمرزش می کنند:
پیامبر اکرم(ص) فرمود: وقتی شب معراج مرا به آسمان بردند، زیر عرش خداوندهفتاد هزار شهر دیدم که هر شهری همانند دنیای شما بود و فرشتگانی دیدم که بالهایشان را گسترده، خدا را تسبیح و تهلیل می کردند و می گفتند خدایا، کسانی راکه در نماز جمعه حاضر می شوند بیامرز; خدایا، کسانی را که روز جمعه غسل می کنند،رحمت کن.
5- فرشتگان برای نمازگزاران جمعه ثواب و عبادت هدیه می کنند:
ابن عباس می گوید: هنگامی که روز جمعه فرا می رسد، خدای تعالی امر می فرماید تامنبری در بیت المعمور برپا شود; فرشتگان اطراف آن گرد می آیند، جبرئیل اذان می گوید، میکائیل امامت می کند و ملائکه پشت سرش نماز می گزارند. چون از نماز فارغ می شوند، جبرئیل می گوید: خداوندا، ثواب این اذان را به امت محمد(ص) هدیه کردم.
میکائیل می گوید: ثواب این امامت جمعه را به امامان امت محمد(ص) بخشیدم.
فرشتگان می گویند: ثواب این نماز را به نمازگزاران امت محمد(ص) بخشیدیم.
خدای تعالی می گوید: شما بر بندگانم جود و کرم کردید و من به جود و کرم سزاوارترم، شما را گواه می گیرم که گناهان امت محمد(ص) را بخشیدم. آنگاه فرشتگان تا جمعه دیگر، پراکنده می شوند.
6- نماز جمعه حج تهیدستان است:
امام صادق(ع) فرمود: مرد بادیه نشینی به نام قلیب خدمت پیامبر(ص) رسید و عرض کرد: ای پیامبر خدا، من چندین بار آماده حج شدم; ولی امکانات انجام آن برایم فراهم نگشت. حضرت در جواب فرمود قلیب، بر تو باد به نماز جمعه. به درستی که حج مستمندان است.
7- ائمه(علیهم السلام ) اصحاب و شیعیان را به شرکت در نماز جمعه تشویق می کردند:
زراره، یار نزدیک امام صادق(ع) می گوید: امام صادق(ع) ما را آنقدر به نمازجمعه تشویق کرد که پنداشتم منظورش این است که خدمت ایشان برسیم [و نماز جمعه را به امامت وی برپا داریم] برداشت خودم را به حضرت عرض کردم، فرمود: نه، همانا مقصودم نمازی بود که خودتان دارید.
8- اصحاب پیامبر(ص) از روز پنجشنبه خود را برای نماز جمعه آماده می کردند:
امام باقر(ع) فرمود: به خدا سوگند، به من خبر رسیده است که اصحاب پیامبر(ص)
از روز پنجشنبه برای انجام اعمال و مراسم جمعه آماده می شدند; چرا که جمعه برای مسلمانان کوتاه و مغتنم است.
امام صادق(ع) از رسول خدا(ص) روایت کرد که فرمود: چگونه خواهید بود هنگامی که فردی از شما پنجشنبه شب برای مراسم جمعه آماده شود؟ چنانکه قوم یهود جمعه شب خویش را برای مراسم مذهبی شنبه مهیا می کردند.
9- نماز جمعه ثواب حج و عمره را دارد:
رسول خدا(ص) می فرماید: مسلمان روز جمعه (مانند حجاج بیت الله) محرم به شمارمی آید. اگر نماز جمعه را بگزارد، محل خواهد شد; چنانچه پس از نماز جمعه بنشیندتا نماز عصر بخواند به منزله کسی خواهد بود که حج و عمره انجام داده است.
10- نماز جمعه موجب خلاصی از آتش جهنم است:
قال الصادق(ع): ما من قدم سعت الی الجمعه الا حرم الله جسدها علی النار.» کسی که به سوی نماز جمعه قدمی بردارد، خداوند بدنش را بر آتش حرام می کند.
11- نماز جمعه معیار تقرب به خداوند است:
قال رسول الله(ص): ان الناس یجلسون من الله تعالی یوم القیامه علی قدر رواحهم الی الجمعات الاول ثم الثانی ثم الثالث ثم الرابع.» رسول خدا(ص) فرمود: نزدیکی مردم به خداوند در روز قیامت به اندازه رفتن آنها به نمازهای جمعه است. گروه اول، دوم، سوم و چهارم; به اندازه شرکتشان در نماز جمعه طبقه بندی می شوند.
12- اگر مردم فضیلت نماز جمعه را بدانند بر سر ثواب آن به منازعه برمی خیزند:
پیامبر اکرم(ص) فرمود: سه چیز است که اگر امتم فضیلت و ثوابش را بدانند بر سرکسب ثواب آن به منازعه برخاسته، به قرعه کشی می پردازند: اذان، رفتن به سوی نمازجمعه و صف اول جماعت.
13- نمازگزاران جمعه اهل بهشت هستند:
قال رسول الله(ص): الا اخبرکم باهل الجنه؟ من لایشغله عن الجمعه حر شدید و لابردشدید و لا ردغ.
پیامبر(ص) فرمود: شما را از اهل بهشت آگاه نسازم؟ اهل بهشت کسی است که گرما وسرمای شدید و گل او را از شرکت در نماز جمعه باز نمی دارد.
14- نماز جمعه تنها نمازی است که باید به وسیله امام معصوم(ع) یا نایب او ویا کسانی که از طرف نایبش منصوب می شوند، اقامه شود:
امام سجاد(ع) از پدر بزرگوارش روایت کرد که حضرت علی(ع) فرمود:
قضاوت و اجرای حدود و اقامه نماز جمعه جز با وجود امام و اجازه او صحیح نیست.
15- علی(ع) به خاطر نماز جمعه زندانیان را با ضمانت آزاد می کرد:
امام صادق(ع) از پدر بزرگوارش چنین نقل می کند: روش علی(ع) چنان بود، کسانی راکه به سبب بدهکاری و یا تهمت زندانی بودند، برای شرکت در نماز جمعه از زندان آزاد می ساخت. آنها در نماز حاضر می شدند و اولیایشان ضامن می شدند که آنان را به زندان بازگردانند.
16- سزاوار است کارفرما در روز جمعه کارگر را جهت شرکت در نماز جمعه رها کند:
رسول خدا(ص) فرمود: هر کس کارگری را اجیر کند و او را از نماز جمعه باز دارد،مرتکب گناه شده است و چنانچه بازش ندارد، در ثواب نماز جمعه او شریک خواهدبود.
17- نماز جمعه مایه تکریم و بشارت مومنان و توبیخ منافقان است:
امام صادق(ع) فرمود: خداوند مومنان را به وسیله نماز جمعه گرامی داشت و رسول خدا(ص) آن را به عنوان بشارت مومنان و توبیخ منافقان، سنت قرار داد; ترک آن شایسته نیست و هر کس به عمد آن را ترک کند، نمازش پذیرفته نیست.
18- یک سوره از قرآن به نماز جمعه اختصاص داده شده است:
خداوند متعال در قرآن می فرماید:
«یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلوه من یوم الجمعه فاسعوا الی ذکر الله وذروا البیع ذالکم خیر لکم ان کنتم تعلمون.» ای کسانی که ایمان آورده اید، هرگاه شما را برای نماز روز جمعه بخوانند، به سوی ذکر خدا بشتابید و تجارت رارها کنید که این [نماز جمعه] اگر بدانید، برایتان بهتر است.
امام باقر(ع) در تفسیر «فاسعوا الی ذکر الله » فرمود: اسعوا به معنای اعملواوعجلوا است; یعنی در عمل برای برگزاری نماز جمعه بشتابید، زیرا روز جمعه زمانی محدود است. پاداش اعمال متناسب با کوتاهی این روز در نظر گرفته شده است و عمل نیک و بد ثواب و کیفرش مضاعف خواهد بود ...
بی اعتنایی به نماز جمعه و عواقب آن
1- خداوند بر قلب ترک کننده نماز جمعه مهر می زند:
قال رسول الله(ص): «من ترک ثلاث جمع تهاونا بها طبع الله علی قلبه.» رسول خدا(ص) فرمود: هر کس سه نماز جمعه را به دلیل سبک شمردن و اهمیت ندادن به آن،ترک کند، خداوند بر قلبش مهر می زند.
2- ترک کننده نماز جمعه از منافقان به شمار می آید:
قال رسول الله(ص): «من ترک ثلاث جمعات من غیر عذر کتب من المنافقین.» رسول خدا(ص) فرمود: هر کس بدون عذر سه نماز جمعه را ترک کند، از منافقان شمرده می شود.
3- ترک کننده نماز جمعه از غافلان به شمار می آید:
رسول خدا(ص) فرمود: گروههایی که در نماز جمعه حاضر نمی شوند باید از کار دست بکشند وگرنه خداوند بر دلهایشان مهر خواهد زد و از آن پس از غافلان شمرده می شوند.
4- بجاست که به خاطر ترک نماز جمعه کفاره دهد:
پیامبر گرامی(ص) فرمود: کسی که سه نماز جمعه را بدون عذر از دست دهد، بایدحتما یک درهم، یک صاع یا نصف صاع گندم صدقه دهد.
5- ترک نماز جمعه خشم الهی را به دنبال دارد:
عن النبی(ص): لایزال العبد متهاونا بالجمعه حتی یغضب الله علیه.
پیامبر(ص) فرمود: بنده ای که پیوسته نماز جمعه را سبک شمارد، به جایی می رسد که خداوند بر او خشم می گیرد.
6- ترک نماز جمعه بی برکتی زندگی و بی سامانی آن را به دنبال دارد:
رسول خدا(ص) فرمود: خداوند نماز جمعه را بر شما در همین سال و همین ماه وهمین ساعت واجب کرد; فریضه ای که ثبت شده است: هر کس در حال حیات و پس از مرگ تا روز قیامت آن را، از روی انکار و سبک شمردن، ترک کند، خداوند هرگز کار اورا سامان نمی دهد و مبارک نمی کند. آگاه باشید چنین شخصی از نماز، حج، صدقه وبرکت بی بهره است; مگر آنکه توبه کند.
اگر توبه کند، توبه اش را می پذیرد و با رحمت به او می نگرد.
7- کسی که عمدا نماز جمعه را ترک کند نمازش پذیرفته نمی شود:
امام صادق(ع) فرمود: «... فمن ترکها متعمدا فلاصلوه له.» هر کس نماز جمعه رابه عمد ترک کند، نمازش پذیرفته نمی شود.
8- مخالفت با نماز جمعه هلاکت و نابودی در پی دارد:
علی(ع) فرمود: سه چیز است که اگر درباره آن با رهبرانتان به مخالفت برخیزید،نابود می شوید: نماز جمعه، جهاد با دشمن و مناسک حج.
9- پیامبر اکرم(ص) ترک کنندگان نماز جمعه را تهدید کرده است:
پیامبر اکرم(ص) فرمود: تحقیقا مصمم بودم دستور دهم مردی امامت نماز جمعه راعهده دار شود و سپس خانه های مردانی که در آن شرکت نمی کنند، آتش زنم.
مقدمات نماز جمعه
در روایات اهل بیت(علیهم السلام ) برای نماز جمعه مقدماتی ذکرشده است که مسلمان با انجام دادن آنها پاداش نماز جمعه کامل را دریافت می کند;و آن عبارت است از:
1- غسل جمعه کند.
2- ناخنها و شاربهای خود را کوتاه و ریش خود را شانه کند.
3- عطر استعمال کند و خود را بیاراید.
4- بهترین و پاکیزه ترین لباسهای خود را بپوشد.
5- مسواک بزند.
6- وضوی نیکو و کامل بگیرد.
7- در بین راه موجب آزار و اذیت کسی نشود.
بعضی از روایاتی که این مقدمات را سفارش می کند، چنین است:
1- انس بن مالک از پیامبر اکرم(ص) نقل می کند که فرمود: هر کس ناخنها و شارب خود را روز جمعه بگیرد و مسواک زند و چون آهنگ نماز کند بر سرش به نیت غسل آب بریزد، هفتاد هزار فرشته او را همراهی می کنند و تمام آنها برایش استغفارکرده، شفاعتش می کنند.
2- هشام بن حکم از امام صادق(ع) نقل می کند که فرمود: باید هر یک از شما روزجمعه خود را بیاراید، غسل کند، عطر بزند، ریش خود را شانه کند، پاکیزه ترین جامه های خود را بپوشد و برای نماز جمعه آماده شود.
3- ابن عباس از پیامبر اکرم(ص) نقل می کند که فرمود: امروز (جمعه) روز عیداست که خداوند برای مسلمانان قرار داده است. پس هر کس به نماز جمعه می رود، غسل کند و اگر عطر دارد، عطر بزند و بر شما باد به مسواک زدن.
4- پیامبر اکرم(ص) فرمود: هر کس روز جمعه غسل کرده، مسواک زند، از عطری که دارد استعمال کند، بهترین جامه اش را بپوشد، به مصلای نماز جمعه برود و هنگام گذشتن از صف نمازگزاران، پا بر دوش آنها نگذارد و سپس به خطبه گوش دهد، این عمل او کفاره گناهانی است که در فاصله میان آن جمعه تا جمعه دیگر و نیز سه روزپس از آن از وی سر زده است; زیرا خداوند تعالی می فرماید: هر کس کار نیکی انجام دهد ده برابر پاداش دریافت می کند.
حضور به موقع در نماز جمعه
نمازگزار جمعه باید توجه داشته باشد که خطبه های نماز جمعه بخشی از نماز است و در واقع به جای دو رکعت از نماز ظهر است.
بنابراین، کسی نماز جمعه کامل را به جای می آورد و مشمول آثار و برکات آن می شودکه از ابتدا و بلکه قبل از خطبه ها در مصلا حاضر باشد.
1- ابوذر غفاری می گوید: رسول خدا(ص) فرمود: چون روز جمعه فرا رسد، خداوندفرشتگانی که قلمهایی زرین و دفاتری از نقره دارند، می فرستد. آنها می آیند، بردر مساجد می ایستند و نامهای کسانی که به مسجد وارد می شوند به ترتیب می نویسند.
چون تعداد نمازگزاران به هفتاد می رسد، می گویند: تعداد اینها به اندازه هفتادنفری است که حضرت موسی(ع) از میان امتش انتخاب کرد. سپس به میان صفها می روندو از حال کسانی که در نماز حاضر نشده اند، می پرسند و می گویند: فلانی کجاست؟ درپاسخ گفته می شود: او بیمار است. آنها دعا می کنند و می گویند: خداوندا، شفایش بخش تا نماز جمعه اقامه کند. [سپس سراغ غایب دیگر را می گیرند و] می گویند: فلانی کجاست؟ پاسخ داده می شود که به سفر رفته. فرشتگان چنین دعا می کنند:
خدایا، به سلامت بازگردانش که از نمازگزاران جمعه بود. [آنگاه از غایب دیگرپرسیده،] می گویند: فلانی کجاست؟ پاسخ می دهند: در گذشته است. فرشتگان دعامی کنند: خداوندا، او را بیامرز که نماز جمعه می خواند.
2- ابی امامه از پیامبر(ص) روایت کرد که فرمود: روز جمعه فرشتگان فرستاده می شوند تا بر در مساجد بایستند و نام شرکت کنندگان در نماز جمعه را به ترتیب،از فرد اول به بعد، بنویسند.
هنگامی که امام جمعه در جایگاه قرار گرفت، دفاتر ثبت نام برچیده م
اثرات تربیتی نماز در فرد و جامعه